21 Νοεμβρίου 2024, Παγκόσμια Ημέρα Φιλοσοφίας.

Η Παγκόσμια Ημέρα Φιλοσοφίας εορτάζεται κάθε χρόνο την τρίτη Πέμπτη του Νοεμβρίου. Με την καθιέρωση αυτής της Ημέρας, η UNESCO υπογραμμίζει τη διαχρονική αξία της Φιλοσοφίας για την ανάπτυξη της ανθρώπινης σκέψης, για κάθε άτομο, σε κάθε πολιτισμό. Η UNESCO είναι πάντα στενά συνδεδεμένη με τη φιλοσοφία, όχι τη θεωρητική  ή κανονιστική φιλοσοφία, αλλά την κριτική διερεύνηση που δίνει νόημα στη ζωή και δράση σε διεθνές επίπεδο.

Η Παγκόσμια Ημέρα Φιλοσοφίας καθιερώθηκε επίσημα από την UNESCO το 2002: η Γενική Συνέλευση της UNESCO τόνισε τη σημασία της Φιλοσοφίας, ιδιαίτερα για τους νέους ανθρώπους, ως ένα δρόμο «για την ανάπτυξη της κριτικής και ανεξάρτητης σκέψης με γνώμονα την καλύτερη κατανόηση του κόσμου και την προώθηση της ανεκτικότητας και της ειρήνης.»  Με την καθιέρωση της Παγκόσμιας Ημέρας Φιλοσοφίας, επιδιώκεται η θεσμοθέτηση της Φιλοσοφίας και η αναγνώρισή της όσον αφορά στην καλλιέργεια του ατόμου, προκειμένου να προωθηθεί περαιτέρω η διδασκαλία της σε παγκόσμια επίπεδο.

Η ιστορία της Φιλοσοφίας ξεκινά από την Αρχαία Ελλάδα, περίπου τον 6^ο αιώνα π.Χ. όταν οι Ίωνες φιλόσοφοι, πρώτοι αναρωτήθηκαν για το πως δημιουργήθηκε ο κόσμος. Αυτή ήταν η πρώτη προσπάθεια του ανθρώπου να ερμηνεύσει τον κόσμο γύρω του χωρίς να βασίζεται στο υπερφυσικό στοιχείο, αλλά στη δύναμη της λογικής. Ακολούθησαν πολλοί σπουδαίοι εκπρόσωποι, τόσο στην αρχαία Ελλάδα, όσο και σε μεταγενέστερες περιόδους, πολλά φιλοσοφικά ρεύματα που επηρέασαν, καθοριστικά την ανθρώπινη σκέψη. Δεν είναι μάλιστα, υπερβολή, να πούμε ότι η φιλοσοφική σκέψη θεμελίωσε πολλές από τις αρχές των σύγχρονων επιστημών και τις καθοδήγησε σε μεγάλο βαθμό. 

Δεν είναι λίγες οι φορές, που η χρησιμότητα της φιλοσοφίας για τον άνθρωπο αμφισβητείται. Η φιλοσοφική σκέψη έχει κατηγορηθεί για το ότι θέτει αφηρημένα ερωτήματα, που δεν έχουν σχέση με την καθημερινή ζωή και δεν έχουν πρακτική αξία. Οι απόψεις όμως αυτές παραβλέπουν σε μεγάλο βαθμό ένα πρακτικό κομμάτι της φιλοσοφίας, που έχει να προσφέρει πολλά στον άνθρωπο.

Στον φουτουριστικό κόσμο πια της Τεχνητής Νοημοσύνης (ΤΝ), του Web, ή της Βιοτεχνολογίας, στον κόσμο των πλανητικών προκλήσεων και του χειμάρρου γνώσης που αναβλύζει πλέον όχι απ’ τη Φιλοσοφία αλλά απ’ την Τεχνολογία, σε τι χρησιμεύει όμως ακόμη η φιλοσοφία;  

Πολλοί θεωρούν ότι η άνοδος της τεχνολογίας και οι θετικές επιστήμες προοικονομούν τον θάνατο της φιλοσοφίας. Ότι η φιλοσοφία δεν έχει κάτι να πει στον 21ο αιώνα μπροστά στις αστείρευτες γνώσεις που η τεχνολογία προσφέρει. Είναι όμως έτσι; Ή μήπως, αντίστροφα, η τεχνολογία φέρει μια πληθωρική αναγέννηση της φιλοσοφίας; Μήπως στον νέο κόσμο που γεννιέται, στον σμιλεμένο από κατεβατά αλγορίθμων ΤΝ και αλυσίδων μηχανευμένου DNA που θα γραφτούν στους χρόνους που έρχονται, η φιλοσοφία γίνεται πιο αναγκαία από ποτέ;

Οι κλάδοι της Ηθικής, της Λογικής και της Πολιτικής Φιλοσοφίας, ρυθμίζουν τις ανθρώπινες σχέσεις και συμπεριφορές. Διερωτώνται για τη θέση του ανθρώπου μέσα στην κοινωνία και για τον ρόλο του σε αυτή. Επίσης, προάγουν ηθικές αξίες όπως η ελευθερία σκέψης και έκφρασης, η ανεκτικότητα η συνεργασία, η αγάπη και καλλιεργούν την κριτική σκέψη του ατόμου.

Το σημαντικότερο από όλα, είναι ότι τα ερωτήματα της φιλοσοφίας είναι ανοιχτά σε όλους. «Σκέφτομαι, άρα υπάρχω» ήταν η δημοφιλής διαπίστωση του Rene Descartes, και με αυτόν τον τρόπο, η φιλοσοφία καλεί τον καθένα από μας, να γίνει και ο ίδιος φιλόσοφος, ξεπερνά τα ενδιαφέροντα των ειδικών και μας προσκαλεί να αναρωτηθούμε και εμείς οι ίδιοι για τον κόσμο και τη θέση μας σε αυτόν.

Με άλλα λόγια, το φιλοσοφεῖν, ως στοχασμός και αναστοχασμός, συνιστά εκείνη τη δραστηριότητα που επιμένει να  αναμετράται με το είδος των ερωτημάτων στα οποία δεν μπορεί να απαντήσει ούτε η πρόοδος της επιστήμης ούτε η τεχνολογική εξέλιξη. Στην εποχή μας, του επιστημονισμού και του ευδαιμονισμού, η φιλοσοφία ως η συνεχής προσπάθεια  κατανόησης και κριτικής εξέτασης της ανθρώπινης πραγματικότητας τείνει να θεωρείται περιττή πολυτέλεια.

Όμως, ας αναλογισθούμε τί θα συμβεί με την εξάλειψή της. Τί θα συμβεί, δηλαδή, εάν τα ανθρώπινα όντα  αδιαφορήσουν για τη νοηματοδότηση του πραγματικού; Εάν εγκαταλείψουν τον έλεγχο των καθοδηγητικών ηθικών, κοινωνικών και πολιτικών αξιών μας; Εάν αποδεχθούν άκριτα όσα υπαγορεύουν οι δογματισμοί και οι κοινωνικοί προκαθορισμοί, αντικαθιστώντας την παραγωγή νέων ιδεών με την προσήλωση σε στερεότυπα και παραδεδομένες αντιλήψεις;

Η φιλοσοφία γεννήθηκε με τη δημοκρατία και αποτελεί τον εγγυητή των αρχών που αυτός ο τρόπος ζωής και δράσης προϋποθέτει: την ανεμπόδιστα κριτική στάση, τον ακηδεμόνευτο διάλογο μεταξύ ίσων και την αυτονομία της σκέψης. Εξ αυτού, όσοι την υπηρετούν αποτελούν τους θεματοφύλακες εκείνης της παιδείας που διαμορφώνει ανθρώπους ικανούς να κατανοήσουν τις έννοιες, τις σημασίες και τις ιδέες που συγκροτούν το αντιληπτικό μας σύμπαν, όπως και, κυρίως, να σταθούν κριτικά απέναντι σ’ αυτό.

Συνακόλουθα,  είναι εκείνοι που επιχειρούν να δώσουν απαντήσεις στα ερωτήματα τα οποία, σήμερα όσο ποτέ άλλοτε, αφορούν στην ανθρωπινότητά μας, και τα οποία καμιά τεχνολογία, όσο και προηγμένη κι αν είναι, δεν μπορεί να τα σκεφθεί και να τα θέσει, αν και είναι η ίδια που τα γεννά.

Φέτος η θεματική της Παγκόσμιας Ημέρας Φιλοσοφίας είναι ο φιλοσοφικός αναστοχασμός στον πολυπολιτισμικό κόσμο. Δηλαδή, η μέρα αυτή αφιερώνεται στην προσπάθειά μας να σκεφτούμε και να κατανοήσουμε τον Άλλο. Ποιος είναι ο Άλλος; Στο πλαίσιο της έννοιας «πολυπολιτισμικός κόσμος» λογικά ο Άλλος είναι αυτός που ανήκει σε διαφορετική πολιτισμική παράδοση από εμάς. Ωστόσο, στη Φιλοσοφία ο Άλλος είναι ο ριζικά διαφορετικός από εμάς. Ποιος θα μπορούσε να είναι αυτός; Μπορεί να είναι αυτός που τον θεωρούμε εχθρό μας, αλλά μπορεί να είναι και κάποιος που περνά απαρατήρητος από την αδιάφορη ματιά μας. Μπορεί να είναι ένας γείτονας, ο οπαδός της αντίπαλης ομάδας, μπορεί να είναι ο άνθρωπος που προσπερνάμε στο πεζοδρόμιο, μπορεί να είμαστε εμείς οι Ίδιοι.       

Η συνεχής προσπάθεια διερεύνησης της ίδιας μας της ταυτότητας, αλλά και της κατανόησης των άλλων μάλλον είναι μια διαδικασία που μας οδηγεί αναπόφευκτα σε λήψη αποφάσεων συνεχώς. Από τη μια, η απόπειρα προσδιορισμού του ίδιου μας του εαυτού, που αλλάζει κάθε μέρα και, κατά συνέπεια, μηδενίζει το κοντέρ της προσπάθειάς μας κάθε εικοσιτέσσερις ώρες – ίσως και συχνότερα. Κι από την άλλη, η απόπειρα κατανόησης των άλλων, αυτών που βρίσκονται έξω από τη σφαίρα της εμπειρίας μας. Με αυτήν τη δύσκολη διαδικασία συνεχούς σκέψης, με το συνεχή – και ίσως ασύνειδο – φιλοσοφικό στοχασμό μας, σχετίζεται η συμπεριφορά μας, οι αποφάσεις που παίρνουμε κάθε στιγμή. Φαίνεται, λοιπόν, σε αυτήν την περίπτωση ότι η Φιλοσοφία είναι το πρακτικό εργαλείο που μας δίνει κατευθύνσεις για το πώς θα δράσουμε, τι αποφάσεις θα πάρουμε, ποιες επιλογές θα κάνουμε, πώς θα συμπεριφερθούμε.